Αθήνα, 26. Απριλίου 2009
Ακούγονται ήδη οι πρώτες φωνές, οι οποίες «ανακοινώνουν» ότι έφτασε το τέλος της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής «καταιγίδας» ή, τουλάχιστον, ότι έχει πλέον αρχίσει να φαίνεται το βάθος της κρίσης, «αφού δεχόμαστε θετικά μηνύματα από τις αγορές και ιδίως από αυτές των Η.Π.Α.».
Η θέση αυτή, «μεταφραζόμενη» οικονομικά, σημαίνει ότι η πιστωτική επέκταση, η οποία είχε δημιουργήσει τη σημερινή ευημερία στις «δυτικές» κοινωνίες, φτάνοντας σχετικά πρόσφατα στο ανώτατο σημείο της και ολισθαίνοντας προς την αντίθετη φορά (πιστωτική συρρίκνωση), σταθεροποιήθηκε και ενδεχομένως ανέκτησε την αρχική της θετική πορεία. Είναι όμως πράγματι έτσι ή μήπως αντικατοπτρίζει απλά τις επιθυμίες μας να εξέλθουμε γρήγορα από την κρίση;
Στην οικονομική θεωρία, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, υπάρχει μία περιγραφή του «πιστωτικού φαινομένου», η οποία επεξηγεί το μηχανισμό που οδηγεί στη διαρκή αύξηση της ποσότητας των χρημάτων. Σύμφωνα με αυτήν έχουμε τα εξής:
(α) Κάποιος καταθέτει στην Τράπεζα Α ένα ποσόν 1.000 €. Η τράπεζα διατηρεί τα 200 € στους λογαριασμούς της (ρεζέρβες) και δανείζει τα 800 € στην Τράπεζα Β.
(β) Η Τράπεζα Β που δανείζεται τα 800 €, δημιουργεί διατηρεί αντίστοιχα τα 160 € στους λογαριασμούς της και δανείζει τα 640 € στην Τράπεζα Γ.
(γ) Η Τράπεζα Γ που δανείζεται τα 640 € διατηρεί τα 128 € και δανείζει τα 512 € που «περισσεύουν» κοκ.
Με αυτόν τον τρόπο, έχουμε στο τέλος «καινούργιες» καταθέσεις συνολικά 5.000 €, από την αρχική κατάθεση των πραγματικών 1.000 €, ρεζέρβες αυτά τα 1.000 € και νέες πιστώσεις 4.000 €. Δηλαδή, τα 1.000 € που κατέθεσε ένας και μοναδικός πελάτης έγιναν 4.000 € πιστώσεις και 1.000 € ρεζέρβες – επομένως, «ως δια μαγείας» πολλαπλασιάστηκαν.
Στο ίδιο παράδειγμα και από την αντίθετη φορά, εάν ο αρχικός πελάτης ζητήσει από την Τράπεζα Α να του επιστρέψει τα 1.000 €, τότε αυτή θα ζητήσει από την Τράπεζα Β τα 800 € που της είχε δανείσει, συμπληρώνοντας τα με τα 200 € που είχε διατηρήσει (ρεζέρβες) κ.ο.κ.
Έτσι λοιπόν, τα 4.000 € πιστώσεις και τα 1.000 € ρεζέρβες, συνολικά 5.000 €, θα ξαναγίνονταν 1.000 €. Φυσικά, όταν η οικονομία λειτουργεί ομαλά, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πρακτικά, αφού εμφανίζονται συνεχώς νέοι καταθέτες, οι τράπεζες δανείζονται επί πλέον χρήματα κλπ.
Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν είναι τόσο εύκολη η διαδικασία της επιστροφής χρημάτων, όσο αυτή του δανεισμού τους, ενώ εμπεριέχει πολλούς διαφορετικούς κινδύνους. Είναι λοιπόν πιθανόν, στο παράδειγμα μας, η Τράπεζα Β, η οποία για να επιστρέψει με τη σειρά της τα 800 € θα πρέπει να ζητήσει την αποπληρωμή των 640 € από την Τράπεζα Γ, να μην μπορέσει να το επιτύχει, επειδή η Τράπεζα Γ αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα ρευστότητας και αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις της. Στην περίπτωση αυτή, η Τράπεζα Β είναι υποχρεωμένη (υπό κάποιες προϋποθέσεις φυσικά)
(α) να ζητήσει από κάποιον άλλο «πελάτη» της τα 640 € και
(β) να δημιουργήσει προβλέψεις ζημιών, επίσης 640 €.
Αφ’ ενός μεν λοιπόν η πιστωτική επέκταση στην αντίθετη της φορά, διπλασιάζει το πρόβλημα, αφ’ ετέρου, επειδή ο «πελάτης» που επιστρέφει τελικά το δάνειο είναι συνήθως ο υγιέστερος της πιστωτικής αλυσίδας, δημιουργούνται διαστρεβλώσεις στις αγορές (πραγματική οικονομία) και «διαφοροποιημένα» προβλήματα.
Για παράδειγμα, ο αρχικός πελάτης μπορεί να ζητήσει την επιστροφή των χρημάτων του όχι γιατί πανικοβλήθηκε σε σχέση με την ασφάλεια των καταθέσεων του (ο εφιάλτης των τραπεζών), αλλά γιατί έχει μειωθεί το εισόδημα του και θέλει να καλύψει τη διαφορά, για να διατηρήσει τις καταναλωτικές του συνήθειες. Στην περίπτωση αυτή έχουμε συρρίκνωση των αποταμιεύσεων, η οποία αναγκαστικά οδηγεί στη μείωση των επενδύσεων (αφού ο τράπεζες έχουν λιγότερα χρήματα για να δανείσουν σε επενδυτές ), στην ανεργία κλπ.
Ένα δεύτερο παράδειγμα είναι να πανικοβληθεί η Τράπεζα Β και να σταματήσει να δανείζει τους πελάτες της (ιδιώτες, επιχειρήσεις, άλλες τράπεζες), προσπαθώντας επί πλέον να περιορίσει την έκθεση της στον πιστωτικό κίνδυνο – να ερευνήσει δηλαδή τα υφιστάμενα δάνεια της, να διαπιστώσει προβλήματα, να δημιουργήσει βιαστικά μεγαλύτερες του σύνηθες προβλέψεις και να προσπαθήσει να εισπράξει όσα περισσότερα χρήματα γίνεται, από όποιους πελάτες μπορεί (από τους υγιείς συνήθως). Ο πανικός της τράπεζας Β μεταφέρεται στην υπόλοιπη αγορά (αυτό έχει συμβεί στην πραγματικότητα σήμερα), με αποτέλεσμα να ενταθεί το πρόβλημα. Και από εδώ λοιπόν προκαλείται μείωση των επενδύσεων, ανεργία κλπ
Σύμφωνα όμως με τους ισχυρισμούς διαφόρων σήμερα, ο φόβος να λειτουργήσει περαιτέρω αντίστροφα η πίστωση έχει εξαλειφθεί, γεγονός που μεταξύ άλλων σημαίνει (στο παραπάνω θεωρητικό μοντέλο μας) ότι
(α) ο αρχικός πελάτης δεν ζητάει πίσω τα χρήματα του – δεν έχει πανικοβληθεί δηλαδή, διαπιστώνοντας ότι οι αποταμιεύσεις (καταθέσεις) του δεν βρίσκονται στο θησαυροφυλάκιο της τράπεζας, αλλά έχουν δοθεί σαν δάνειο σε τρίτους και αυτός ενδεχομένως έχει αναλάβει εν αγνοία του το ρίσκο (προφανώς κανένας καταθέτης δεν θα εμπιστευόταν τα χρήματα του στις τράπεζες, εάν υποχρεωνόταν σε τέτοιο ρίσκο) και δεν έχει ανάγκη να συμπληρώσει το εισόδημα του,
(β) τα προβλήματα ρευστότητας της Τράπεζας Β έχουν αποκατασταθεί και
(γ) ο πανικός των τραπεζών, τουλάχιστον στις μεταξύ τους συναλλαγές, έχει εκλείψει, οι επενδύσεις θα συνεχίσουν να αυξάνονται κλπ
Είναι όμως πράγματι έτσι ή μήπως βιαζόμαστε να χαρούμε, διακινδυνεύοντας την επανάληψη των ίδιων λαθών; Η αλλαγή των λογιστικών προτύπων στις Η.Π.Α. δεν είναι ουσιαστικά η «υπεύθυνη διαδικασία» που επανέφερε κάποιες τράπεζες στην κερδοφορία και όχι η εξάλειψη του κεντρικού προβλήματος των ενυπόθηκων δανείων μειωμένης εξασφάλισης; Μήπως τα διάφορα θετικά μηνύματα είναι συντονισμένες προσπάθειες «χειραγώγησης» των αγορών, με κίνδυνο να προκαλέσουν την κρίση των κρίσεων, την παγκόσμια δημοσιονομική;
Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά, οφείλουμε να περιγράψουμε πριν τα διάφορα στάδια μίας οποιασδήποτε χρηματοπιστωτικής κρίσης, η οποία μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε και σε οποιαδήποτε μικρή ή μεγάλη χώρα (όπως στο Μεξικό, στην Αργεντινή, στη Ρωσία, στην Ταϊλάνδη κλπ στο παρελθόν). Χωρίς να αναλωθούμε σε πολλές λεπτομέρειες, τα βασικά στάδια είναι, κατά σειρά μίας «λογικής» προτεραιότητας, τα εξής:
1ο στάδιο: Οικονομικά προβλήματα των καταναλωτών (νοικοκυριών), τα οποία δημιουργούν αντίστοιχα προβλήματα στις τράπεζες (ενυπόθηκα δάνεια, πιστωτικές κάρτες, μεταχρονολογημένες επιταγές ειδικά στη χώρα μας κλπ) οι οποίες, τόσο από τις ζημίες, όσο και από τη μείωση των καταθέσεων (η πιστωτική επέκταση στην αντίθετη φορά της – τα 1.000 έγιναν 5.000 και τα 5.000 επιστρέφουν στα 1.000), υποχρεώνονται να περιορίσουν τα δάνεια στις εταιρίες, μεταφέροντας με τη σειρά τους το πρόβλημα στην «πραγματική» Οικονομία.
Για πρώτη φορά το πρόβλημα μεταφέρθηκε και στα κράτη παγκοσμίως, τα οποία αποφάσισαν, σε αντίθεση με την κρίση του 1929 (ο τότε Υπουργός Οικονομικών των Η.Π.Α. κ. Α. Μέλον είχε αποφασίσει «την εκκαθάριση της σαπίλας του συστήματος» και όχι τη διάσωση του), να στηρίξουν τις τράπεζες από το δημόσιο ταμείο τους (από τους φορολογουμένους), αποκαθιστώντας επί πλέον την εμπιστοσύνη μεταξύ τους (της μίας τράπεζας με την άλλη). Έτσι, εμποδίστηκε η είσοδος στο δεύτερο στάδιο οπότε, κατά την άποψη μας, η κρίση σήμερα ευρίσκεται σε αυτό ακριβώς το σημείο: στην «ισορροπία σε τεντωμένο σχοινί».
Πρόκειται λοιπόν για μία αμφιταλαντευόμενη ζυγαριά που εμείς τουλάχιστον δεν είμαστε σίγουροι ακόμη ούτε για το που τελικά θα κλίνει, αλλά ούτε και για τις συνέπειες της. Όπως συμβαίνει και στην Ιατρική, έτσι και στην Οικονομία τα φάρμακα έχουν πολλές φορές παρενέργειες, ενώ οι μέθοδοι που εφαρμόζονται με βάση την προηγούμενη εμπειρία προσπαθούν να γιατρέψουν παρελθόντες ιούς, οι οποίοι όμως έχουν ενδιάμεσα γίνει απρόσβλητοι στα αντισώματα.
Ας ελπίσουμε ότι η υπερβολική δόση «συμβατικών φαρμάκων» (τύπωμα νέων χρημάτων χωρίς αντίκρισμα) που δόθηκε στον σοβαρά πάσχοντα παγκόσμιο ασθενή (ήδη σήμερα αποκαλύφθηκε στη Γερμανία ότι οι τράπεζες της έχουν επισφάλειες άνω των800 δις €), θα τον θεραπεύσει, χωρίς να τον οδηγήσει ανεπιστρεπτί στο θάνατο.
2ο στάδιο: Ολοκληρωτική απώλεια της εμπιστοσύνης όλων των συναλλασσομένων μεταξύ τους. Δηλαδή των καταναλωτών προς τις τράπεζες και αντίστροφα, των τραπεζών μεταξύ τους, των κρατών προς τις τράπεζες, των κρατών μεταξύ τους και ούτω καθ’ εξής.
Αυτό που σωστά βλέπουμε να συμβαίνει σήμερα (G20, G7, δηλώσεις προβεβλημένων ατόμων, χαμόγελα αισιοδοξίας των πολιτικών κλπ), δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία μεγάλη και συντονισμένη προσπάθεια για να μη συμβεί το μοιραίο: ο πανικός δηλαδή και η εξάπλωση του, για τον οποίο δεν υπάρχει απολύτως κανένα οικονομικό φάρμακο.
Σε κάθε περίπτωση, αυτοί που στην πραγματικότητα διατηρούν το σύστημα σήμερα σε ισορροπία είναι οι απλοί άνθρωποι, οι οποίοι δεν κατευθύνθηκαν μαζικά στις τράπεζες, για να αποσύρουν προστατεύοντας τις οικονομίες τους. Αντίθετα με αυτούς, οι ίδιες οι τράπεζες έπαψαν να δανείζουν ακόμη και τις συναδέλφους τους, προτιμώντας να αφήνουν τα χρήματα τους κατατεθειμένα στις κεντρικές τράπεζες για σιγουριά – παρά το ότι ενισχύθηκαν τα μέγιστα από τα κράτη.
Δυστυχώς, πάντοτε κατά την άποψη μας, αυτοί οι «απλοί άνθρωποι» που σήμερα στηρίζουν το παγκόσμιο σύστημα, θα είναι οι ίδιοι που θα κληθούν να πληρώσουν, στη θέση αυτών που το λήστεψαν (με αύξηση της φορολογίας, φοροεπιδρομές κλπ).
